कुसुमाग्रज कविता संग्रह - Summary
Kusumagraj is celebrated as one of the most iconic poets in India, especially renowned in Maharashtra. He was born in Nashik and his original name was Gajanan Ranganath Shirwadkar. The name Kusumagraj is actually a pseudonym for Vishnu Vaman Shirwadkar. Apart from being a Marathi poet, he was also a talented playwright, novelist, and short story writer. His work reflects his deep social consciousness and individuality.
He has penned many notable creations, often discussing themes of freedom, justice, and the upliftment of the marginalized. Over his illustrious career, he received several prestigious awards, including the Sahitya Akademi Award in Marathi for ‘Natsamrat’ in 1974, the Padma Bhushan in 1991, and the Jnanapith Award in 1987.
कुसुमाग्रज कविता संग्रह / Kusumagraj Kavita Sangrah
गाभारा
दर्शनाला आलात? या..
पण या देवालयात, सध्या देव नाही
गाभारा आहे, चांदीचे मखर आहे.
सोन्याच्या सम्या आहेत, हिर्‍यांची झालर आहे.
त्यांचही दर्शन घ्यायला हरकत नाही.
वाजवा ती घंटा, आणि असे इकडे या
पाहीलात ना तो रिकामा गाभारा?
नाही..तस नाही, एकदा होता तो तिथे
काकड आरतीला उठायचा, शेजारतीला झोपायचा,
दरवाजे बंद करुन, बरोबर बाराला जेवायचा
दोन तास वामकुक्षी घ्यायचा
सार काही ठीक चालले होते.
रुपयांच्या राशी, माणिक मोत्यांचे ढीग
पडत होते पायाशी..
दक्षिण दरवाज्याजवळ, मोटारीचे भोंगे वाजत होते
मंत्र जागर गाजत होते
रेशीम साड्या, टेरीनचे सुट समोर दुमडत होते.
बॅंकेतले हिशेब हरीणाच्या गतीने बागडत होते
सारे काही घडत होते.. हवे तसे
पण एके दिवशी.. आमचे दुर्दैव
उत्तर दरवाज्याजवळ अडवलेला
कोणी एक भणंग महारोगी
तारस्वरात ओरडला “बाप्पाजी बाहेर या”
आणि काकड आरतीला आम्ही पाहतो तर काय
गाभारा रिकामा
पोलीसात वर्दी, आम्ही दिलीच आहे..
परत? कदाचित येइलही तो
पण महारोग्याच्या वस्तीत, तो राहिला असेल तर त्याला पुन्हा..
प्रवेश द्यावा की नाही, याचा विचार करावा लागेल,
आमच्या ट्रस्टींना,
पत्रव्यवहार चालु आहे.. दुसर्‍या मुर्तीसाठी
पण तुर्त गाभार्‍याचे दर्शन घ्या.
तसे म्हटले तर, गाभार्‍याचे महत्व अंतिम असत,
कारण गाभारा सलामत तर देव पचास.
कुसुमाग्रज
शहाणपण
इथे वाटतं प्रत्येकाला
आपणच फक्त शहाणे
झाल्या जरी हातून चुका
तरी करतात बहाणे
वाईट नसतं कोणालाही
मनापासून चाहणे
मात्र वाईट असतं कोणालाही
पाण्यामध्ये पहाणे
जरूरी असतं प्रत्यकाने
वकुब ओळखून राहाणे
नशिबी येतं नाहीतर
प्रवाह पतित वहाणे
__कुसुमाग्रज
तुझ्या यशाचा हा पुनवचांद
अमृत देई आर्त जिवाला॥
प्रियजनांच्या सुखि रे आता
उरला मला विसावा
करिति आसवे हीच सुखाची
शीतल जीवन-ज्वाला॥
प्रेम
पुरे झाले चंद्रसूर्य
पुऱ्या झाल्या तारा
पुरे झाले नदीनाले
पुरे झाला वारा
मोरासारखा छाती काढून उभा रहा
जाळासारखा नजरेत नजर बांधून पहा
सांग तिला तुझ्या मिठीत
स्वर्ग आहे सारा
शेवाळलेले शब्द आणिक
यमकछंद करतील काय?
डांबरी सडकेवर श्रावण
इंद्रधनू बांधील काय?
उन्हाळ्यातल्या ढगासारखा हवेत रहाशील फिरत
जास्तीत जास्त बारा महिने बाई बसेल झुरत
नंतर तुला लगिनचिठ्ठी
आल्याशिवाय राहील काय?
म्हणून म्हणतो जागा हो
जाण्यापूर्वी वेळ
प्रेम नाही अक्षरांच्या
भातुकलीचा खेळ
प्रेम म्हणजे वणवा होऊन जाळत जाणं
प्रेम म्हणजे जंगल होऊन जळत रहाणं
प्रेम कर भिल्लासारखं
बाणावरती खोचलेलं
मातीमध्ये उगवूनसुद्धा
मेघापर्यंत पोचलेलं
शव्दांच्या या धुक्यामध्ये अडकू नकोस
बुरुजावरती झेंड्यासारखा फडकू नकोस
उधळून दे तुफान सगळं
काळजामध्ये साचलेलं
प्रेम कर भिल्लासारखं
बाणावरती खोचलेलं
__कुसुमाग्रज
अखेर कमाई
मध्यरात्र उलटल्यावर
शहरातील पाच पुतळे
एका चौथऱ्यावर बसले
आणि टिपं गाळू लागले.
ज्योतिबा म्हणाले ,शेवटी मी झालो
फ़क्त माळ्यांचा.
शिवाजीराजे म्हणाले ,
मी फ़क्त मराठ्यांचा.
आंबेडकर म्हणाले ,
मी फ़क्त बौद्धांचा.
टिळक उद्गारले ,
मी तर फ़क्त
चित्पावन ब्राम्हणांचा.
गांधींनी गळ्यातला गहिवर आवरला
आणि ते म्हणाले ,
तरी तुम्ही भाग्यवान.
एकेक जातजमात तरी
तुमच्या पाठीशी आहे.
माझ्या पाठीशी मात्र
फ़क्त सरकारी कचेऱ्यातील भिंती !
– कुसुमाग्रज
स्वप्नाची समाप्ति
स्नेहहीन ज्योतीपरी
मंद होई शुक्रतारा
काळ्या मेघखंडास त्या
किनारती निळ्या धारा.
स्वप्नासम एक एक
तारा विरे आकाशांत
खिरे रात्र कणकण
प्रकाशाच्या सागरांत.
काढ सखे, गळ्यांतील
तुझे चांदण्याचे हात
क्षितिजाच्या पलिकडे
उभे दिवसाचे दूत.
रातपाखरांचा आर्त
नाद नच कानीं पडे
संपवुनी भावगीत
झोंपलेले रातकिडे.
पहांटचे गार वारे
चोरट्यानें जगावर
येती, पाय वाजतात
वाळलेल्या पानांवर.
शांति आणि विषण्णता
दाटलेली दिशांतुन
गजबज गर्जवील
जग घटकेनें दोन !
जमूं लागलेले दंव
गवताच्या पातीवर
भासतें भू तारकांच्या
आसवांनीं ओलसर.
काढ सखे, गळ्यांतील
तुझे चांदण्याचे हात
क्षितिजाच्या पलिकडे
उभे दिवसाचे दूत.
होते म्हणूं स्वप्न एक
एक रात्र पाहिलेलें
होतें म्हणूं वेड एक
एक रात्र राहिलेले.
प्रकाशाच्या पावलांची
चाहूल ये कानावर
ध्वज त्याचे कनकाचे
लागतील गडावर.
ओततील आग जगी
दूत त्याचे लक्षावधी
उजेडांत दिसूं वेडे
आणि ठरूं अपराधी.
कवी – कुसुमाग्रज
दूर मनोर्‍यात
वादळला हा जीवनसागर – अवसेची रात
पाण्यावर खळबळा लोळतो रुसलेला वात
भांबावुनी आभ्रांच्या गर्दित गुदमरल्या तारा
सुडाने तडतडा फाडतो उभे शीड वारा
पिंजुनिया आयाळ गर्जती लाटा भवताली
प्रचंड भिंगापरी फुटते जळ आदळुनी खाली
प्रवासास गल्बते आपुली अशा काळरात्री
वावटळीतिल पिसांप्रमाणे हेलावत जाती
परन्तु अन्धारात चकाके बघा बंदरात
स्तम्भावरचा प्रकाश हिरवा तेजस्वी शांत
किरणांचा उघडून पिसारा देवदूत कोणी
काळोखावर खोदित बसला तेजाची लेणी
उज्ज्वल त्याची पहा प्रभावळ दूर मनोर्‍यात
अन् लावा ह्रुदयात सख्यांनो आशेची वात
– विशाखा, कुसुमाग्रज
सागर – कुसुमाग्रज
आवडतो मज अफाट सागर अथांग पाणी निळे
निळ्याजांभळ्या जळात केशर सायंकाळी मिळे
फेसफुलांचे सफ़ेद शिंपित वाटेवरती सडे
हजार लाटा नाचत येती गात किनार्‍याकडे
मऊ मऊ रेतीत कधी मी खेळ खेळतो किती
दंगल दर्यावर करणार्‍या वार्‍याच्या संगती
संथ सावळी दिसती केव्हा क्षितिजावर गलबते
देश दूरचे बघावयाला जावेसे वाटते
तुफान केव्हा भांडत येते सागरही गर्जतो
त्या वेळी मी चतुरपणाने दूर जरा राहतो
खडकावरुनी कधी पाहतो मावळणारा रवी
ढगाढगाला फुटते तेव्हा सोनेरी पालवी
प्रकाशदाता जातो जेव्हा जळाखालच्या घरी
नकळत माझे हात जुळोनी येती छातीवरी
दर्यावरची रंगीत मखमल उचलुन घेते कुणी
कृष्ण सावल्या भुरभुर पडती गगनाच्या अंगणी
दूर टेकडीवरी पेटती निळे तांबडे दिवे
सांगतात ते मजला आता घरी जायला हवे
कवी – कुसुमाग्रज
आगगाडी आणि जमीन / कुसुमाग्रज
नको ग !नको ग!!
आक्रंदे जमीन
पायाशी लोळत
विनवी नमून
धावसी मजेत
वेगात वरून
आणिक खाली मी
चालले चुरून !
छातीत पाडसी
कितीक खिंडारे
कितीक ढाळसी
वरून निखारे !
नको ग !नको ग!!
आक्रंदे जमीन
जाळीत जाऊ तू
बेभान होऊन !
ढगात धुराचा
फवारा सोडून
गर्जत गाडी ती
बोलली माजून –
दुर्बळ! अशीच
खुशाल ओरड
जगावे जगात
कशाला भेकड
पोलादी टाचा या
छातीत रोवून
अशीच चेंदत
धावेन !धावेन !
चला रे चक्रानो ,
फिरत गरारा
गर्जत पुकारा
आपुला दरारा !
शीळ अन कर्कश
गर्वात फुंकून
पोटात जळते
इंधन घालून
शिरली घाटात
अफाट वेगात
मैलाचे अंतर
घोटात गिळीत !
उद्दाम गाडीचे
ऐकून वचन
क्रोधात इकडे
थरारे जमीन
“दुर्बळ भेकड !
त्वेषाने पुकारी
घुमले पहाड
घुमल्या कपारी!
हवेत पेटला
सूडाचा घुमारा
कोसळे दरीत
पुलाचा डोलारा
उठला क्षणार्ध
भयाण आक्रोश
हादरे जंगल
कापले आकाश !
उलटी पालटी
होऊन गाडी ती
हजार शकले
पडली खालती !
कुसुमाग्रज कविता
क्रांतीचा जयजयकार – कुसुमाग्रज
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार
अन् वज्रांचे छातीवरती घ्या झेलून प्रहार!
खळखळू द्या या अदय शृंखला हातापायांत
पोलादाची काय तमा मरणाच्या दारात?
सर्पांनो उद्दाम आवळा, करकचूनिया पाश
पिचेल मनगट परि उरातील अभंग आवेश
तडिताघाते कोसळेल का तारांचा संभार
कधीही तारांचा संभार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!
क्रुद्ध भूक पोटात घालू द्या खुशाल थैमान
कुरतडू द्या आतडी करू द्या रक्ताचे पान
संहारक काली, तुज देती बळीचे आव्हान
बलशाली मरणाहून आहे अमुचा अभिमान
मृत्यूंजय आम्ही! आम्हाला कसले कारागार?
अहो हे कसले कारागार?
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!
पदोपदी पसरून निखारे आपुल्याच हाती
होऊनिया बेहोष धावलो ध्येयपथावरती
कधी न थांबलो विश्रांतीस्तव, पाहिले न मागे
बांधू न शकले प्रीतीचे वा कीर्तीचे धागे
एकच ताळा समोर आणिक पायतळी अंगार
होता पायतळी अंगार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!
श्वासांनो जा वायूसंगे ओलांडुनी भिंत
अन् आईला कळवा अमुच्या हृदयातील खंत
सांगा वेडी तुझी मुले ही या अंधारात
बद्ध करांनी अखेरचा तुज करिती प्रणिपात
तुझ्या मुक्तीचे एकच होते वेड परि अनिवार
तयांना वेड परि अनिवार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!
नाचविता ध्वज तुझा गुंतले शृंखलेत हात
तुझ्या यशाचे पवाड गाता गळ्यात ये तात
चरणांचे तव पूजन केले म्हणुनी गुन्हेगार
देता जीवन-अर्घ्य तुला ठरलो वेडेपीर
देशील ना पण तुझ्या कुशीचा वेड्यांना आधार
आई वेड्यांना आधार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!
कशास आई, भिजविसी डोळे, उजळ तुझे भाल
रात्रीच्या गर्भात उद्याचा असे उषःकाल
सरणावरती आज अमुची पेटता प्रेते
उठतील त्या ज्वालांतून क्रांतीचे नेते
लोहदंड तव पायांमधले खळखळा तुटणार
आई, खळखळा तुटणार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा जयजयकार!
आता कर ॐकारा तांडव गिळावया घास
नाचत गर्जत टाक बळींच्या गळ्यावरी फास
रक्तमांस लुटण्यास गिधाडे येऊ देत क्रूर
पहा मोकळे केले आता त्यासाठी ऊर
शरीरांचा कर या सुखेनैव या सुखेनैव संहार
मरणा, सुखेनैव संहार
गर्जा जयजयकार क्रांतीचा गर्जा क्रांतीचा जयजयकार
कवी – कुसुमाग्रज
क्रांति का जयजयकार / कुसुमाग्रज
गरजो जय-जयकार क्रान्ति का, गरजो जय-जयकार
और छाती पर झेलो वज्रों के प्रहार
खलखल करने दो शृंखलाएँ हाथों-पावों में
फ़ौलाद की क्या गिनती, मृत्यु के दरवाज़ों में
सर्पो! कस लो, कस लो, तुम्हारे भरसक पाश
टूटे प्रकोष्ठ, फिर भी टूटेगा नहीं कभी आवेश
तड़िघात से क्या टूटता है तारों का संभार?
कभी यह तारों का संभार? गरजो जय-जयकार
क्रुद्ध भूख भले मचाए पेट में तूफ़ान
कुतरने दो ताँतों को, करने रक्त का पान
संहारक कलि! तुझे बलि हैं देते आव्हान
बलशाली मरण से बलवान हमारा अभिमान
मृत्युंजय हम, हमें क्या हैं कारागार?
अजी, क्या हैं कारागार? गरजो जय-जयकार
क़दम क़दम पे फैल अंगारे अपने हाथों से
हो के बेख़ुद दौड़ते हैं हम अपने ध्येयपथ पे
रुके नहीं विश्रांति को, देखा नहीं कभी पीछे
बांध सके नहीं हमें प्रीति या कीर्ति के धागे
एक ही तारा सन्मुख और पाँव तले अँगार
हाँ था पाँव तले अँगार! गरजो जय-जयकार
हे साँसो! तुम जाओ वायु संग लांघ यह दीवार
कह दो माँ से हृदय में हैं जो जज़्बात
कहो कि पागल तेरे बच्चे इस अंधियारे से
बद्ध करों से करते हैं तुम्हें अंतिम प्रणिपात
मुक्ति की तेरी उन को थी दीवानगी अनिवार
उन को थी दीवानगी अनिवार, गरजो जय-जयकार
फहराते तेरे ध्वज बंध गए हाथ शृंखला में
यश के तेरे पवाड़े गाते आए फन्दे गले में
देते जो जीवन अर्घ्य तो कहलाए दीवाने
माँ दीवानों को दोगी न तेरी गोद का आधार?
माँ तेरी गोद का आधार? गरजो जय-जयकार
क्यों भिगोती हो आँखें, उज्ज्वल है तेरा भाल
रात्रि के गर्भ में नहीं क्या कल का उषःकाल?
चिता में जब जल जाएंगे कलेवर ये हमारे
ज्वालाओं से उपजेंगे नेता भावी क्रांति के
लोहदण्ड तेरे पावों टूटेंगे खन-खनकर
हाँ माँ! टूटेंगे खन-खनकर, गरजो जय-जयकार
ओंकार! अब करो ताण्डव लेने को ग्रास
नर्तन करते पहन लिए हैं गले में पाश
आने दो लूटने रक्त और माँस गिद्धों को क्रूर
देखो-देखो खुला कर दिया है हम ने अपना उर
शरीरों का इन करो अब तुम सुखेनैव संहार
मृत्यो! करो सुखेनैव संहार! गरजो जय-जयकार
गरजो जय-जयकार क्रान्ति का गरजो जय-जयकार
मूल मराठी से अनुवाद
रीढ़ / कुसुमाग्रज
“सर, मुझे पहचाना क्या?”
बारिश में कोई आ गया
कपड़े थे मुचड़े हुए और बाल सब भीगे हुए
पल को बैठा, फिर हँसा, और बोला ऊपर देखकर
“गंगा मैया आई थीं, मेहमान होकर
कुटिया में रह कर गईं!
माइके आई हुई लड़की की मानिन्द
चारों दीवारों पर नाची
खाली हाथ अब जाती कैसे?
खैर से, पत्नी बची है
दीवार चूरा हो गई, चूल्हा बुझा,
जो था, नहीं था, सब गया!
“’प्रसाद में पलकों के नीचे चार क़तरे रख गई है पानी के!
मेरी औरत और मैं, सर, लड़ रहे हैं
मिट्टी कीचड़ फेंक कर,
दीवार उठा कर आ रहा हूं!”
जेब की जानिब गया था हाथ, कि हँस कर उठा वो…
’न न’, न पैसे नहीं सर,
यूँ ही अकेला लग रहा था
घर तो टूटा, रीढ़ की हड्डी नहीं टूटी मेरी…
हाथ रखिए पीठ पर और इतना कहिए कि लड़ो… बस!”
मूल मराठी से अनुवाद : गुलज़ार
You can download the कुसुमाग्रज कविता संग्रह PDF using the link given below.
